37. utgåve | 25. august 2022 | BOKMELDING
Språkløysa taler
Med poeten som medium og tolk kan også den språklause tala. Slik får dei begge uttrykt seg og syna kva liv dei lever, kven dei er, saman og kvar for seg.
DIKT OG PROSA
Erlend Skjetne
Alt som skranglar
88 s.
Flamme Forlag 2022
AV JAN ASKELUND
Under tittelen Alt som skranglar har Erlend Skjetne (f.1988, debut 2019) på åttiåtte sider skrive ei sjeldan flott og sitatvenleg bok. Det er ganske visst mykje som skranglar i dagleglivet til den kjernefamilien der barnet «du», poeten «eg» og kona hans held til, men ingenting skranglar i Erlend Skjetne si kunstnarlege framstilling av det og dei. Formelt er den ei skjønnsam veksling mellom vers og strofe og (til synes) dagklar prosa.
Tematisk er denne heilskaplege boka konsistent bygd rundt det lyriske eg-et sin familiesituasjon der far og mor sine liv frå nå av blir definerte gjennom det vesle barnet deira, ein baby slik skapt at ho aldri vil få eit gjengs og allment forståeleg språk. Og slik er liva deira forma for bestandig, i eit tidsperspektiv så langt som poeten kan sjå:
Første fødselsdag
Dei seier det er utruleg
kor du liknar på meg.
Lenge etter at eg er borte,
skal du gå her og likne på meg.
I vinden skal håret mitt
blafre på hovudet ditt,
og langt der inne i dei isblåe augo
sit eg og myser mot dagslyset.
(s .88)
Slik er avslutningsdiktet for heile boka. Men før vi kjem dit, skildrar Skjetne koss poeten sjølv har det med det vesle barnet, i kjærleik og sorg, i omsorg og sinne, i tolmod og trøytleik. Han skildrar også kva det gjer med tilhøvet mellom foreldra: «Det bur ein framand imellom oss. Om det er du eller eg eller mor di, veit eg ikkje.» («Happy hour», s.40) Det endelause strevet med den vesle og den kjærleiken som skal overvinna alle påkjenningar, slit dagane ned til reint arbeid og lite eller inkje anna: «Det er mogleg at eg har byrja tenkje på samlivet vårt som ein turnus. Du har ditt skift, eg har mitt; vi møtest i døra om morgonen og kvelden. Må eg gå overtid, krev eg avspasering seinare. Du føreslår at vi kan gjera noko saman òg, som ein familie.» («Konedikt II», s. 36)
Nå er det verken eg eller mor som er sentrum, men det vesle utviklingshemma barnet heile teksten vender seg til, og som ein stad i boka nå er «tre og eit halvt», men:
Du er tre.
Eg lyg alltid av deg
det halve året.
(s. 12)
Dette er ein subtil måte å syna kor ambivalent poeten er til barnet sitt, som om det gjorde nokon forskjell for andre enn faren om ho skal gå for å vera tre eller tre og eit halvt. Men det antyder at han trass alt ennå lever i eit slags barnleg håp hinsides alt håp om at den vesle bare er forseinka i utviklinga, men nok, kanskje, ein dag kan nå fram til sin alders rettelege nivå, endå han veit at det aldri vil skje. Då kan eit halvt år kanskje gjera ein forskjell – som det omvendt gjer det for små barn som passar på å legga til halve år når dei blir spurde om kor gamle dei er: «Fem og eit halvt.» Men som det alt står i opningsteksten:
Ettersom eg aldri vil kunne sitere deg
må eg byrje med stilla di.
Endelause samtalar med stilla di.
Endelause samtalar meg meg sjølv
om deg og stilla di.
Dette barnet som ikkje kan snakka og heller aldri vil kunna det, gjer likevel mykje av seg. Rett nok kan ho sitja i det som kan sjå ut som undrande ro, men oftare er ho repetitivt aktiv, hiv ting i femte veggen, eller frydar seg i valdsam leik, som når ho blir herja med og kasta rundt av faren. Så: «Hels på jenta i berre bleie som står på trappa med andletet pressa mellom sprinklane i gelenderet. Hels på desilitermålet framfor ytterdøra, rivjarnet i sofaen, steikjespaden i badekaret» (s. 27). Og likevel «lever mirakelet i meg», som i det vedunderlege «Tungetale» (s. 56) der faren tenker seg at dei ein dag skal snakka same språk: «Språket mitt, du snakkar språket mitt!»
Faren elskar den vesle, men sidan han til liks med lesaren er eit menneske, er han ikkje usliteleg, ikkje bare uendeleg godt og gode. Og det plagar han, for han kjenner på «Skamma over å ha skamma meg over deg.» (s 67) Ja: «Kor skrekkeleg er det ikkje å kalla eit barn ei sorg?» («Andre forsøk», s.70) Så skriv han då heile den boka han gir tittelen Alt som skranglar, til henne som verken kan snakka eller lesa eller respondera på skrifta hans. Det kan verka paradoksalt. Er det kanskje også, når han i utgangspunktet sjølv heller ikkje veit eller forstår kva han kjem til å seia. Slik er innleiinga i boka, svært så apropos, tenkjer eg meg, med eit motto i form av ein språkfilosofisk sentens henta frå Johan Asplund: «Jag vet inte vad jag har sagt innan du har svarat.»
På forunderleg og vakkert vis deler far og dotter det musiske språket: «Eg tek gjerne legginga, kan syngje lenge for deg, har lært ei rekkje songtekstar etter at du kom til. Barnesongar treng det slett ikkje vera, og eg treng ikkje syngje på norsk: Du kan dei fleste språk, og nattspråket snakkar du flytande». (s. 34) Eller sidan, under stellet: «Når eg til dømes held fast hovudet ditt og tvingar opp munnen din for å pusse tennene, klappar du. Det tyder: Syng, hoffnarr! Syng den jævla tannpussesongen med innleving». (s. 52) Eller, som det står på den siste av dei svarte mellomleggssidene som markerer kapittelinndeling i boka: «Å elske songane, utan å spørja kva orda tyder.» – og det er heile teksten på side 77.
Om dottera ikkje kan forestilla seg det, så veit faren at dei ikkje for alltid vil ha det slik som nå. Han kan ikkje la vera å tenka seg den dagen dei skiljest, «Andre forsøk», side 70:
Får vi endå eit barn, vil det framskunde dagen då vi må sende det fyrste frå oss.
*
Det blir ei syster, eg veit det. Ho blir vrengjebiletet av deg. Eller du er vrengjebiletet av ho, allereie før ho er unnfanga.
*
Kor skrekkeleg er det ikkje å kalle eit barn ei sorg?
For poeten rommar det elles ein heftig ironi når han som ein kompliment får høyra at den vesle har vore heldig med foreldra sine; for kor kjem det frå, den ho nå er; kven er han, dei? Og kva skal ho, han, foreldra og dei med tida bli til? (Eit vakkert og varleg muleg svar er kanskje å finna i Lars Amund Waages nå ti år gamle roman «Syngja», der han følgjer ei autistisk dotter og forholdet til henne fram til ho på side 232 er 34 år gamal. Den sluttar også med ein songtekst som i sin samanheng blir gripande i sitt pludder: «Min hatt den har tre kanter, tre kanter har min hatt. Og har den ei tre kanter, så er den ei min hatt.»)
Erlend Skjetne sirklar emnekretsen sin inn i ei rad serietitlar: «Metatekst I-II», «Konedikt I-V» – med både ein «høg-» og ein «lågsong», «Nokturne I-III» «Kuvøse I-V», «Rutine I-II», «Sansesenter I-II», «Vokabular I-II», «Mjuk mann I-II». Der sideoppsetta vekslar mellom vers og strofer og løpande tekstlinjer, kan Skjetne også smella til med versifikatorisk bravur; det vakre «Forseinka dedikasjon», der dei to siste strofene ser slik ut:
Skriv deg på prosa,
skriv deg på rim.
Skriv deg den rosa
som sprang or ein kim.
Skriv om ei tåre
du aldri har felt.
Skriv for å kåre
den stumme til helt.
(s. 57)
Sidan oldtida har katarsis vore eit litterært hjelpeomgrep til det i dag like gjerne blir nytta i psykonalytisk samanheng. I all si breidd er det anvendelig til å setja ord på den leseopplevinga Erlend Skjetnes Alt som skranglar er, og forklara kvifor det utan sentimentalt føleri gjer godt å lesa om noko vondt og korleis det uavvendeleg tragiske er å leva med gjennom alle kvardagar. Sjølv om vi ikkje kjem lenger enn den vesle dottera til poeten i Alt som skramlar, som språklaus ser ut som ho spør: «Kva er det liksom vi skal heile tida?» (s. 13).
JAN ASKELUND, f. 1940. Litteraturkritikar sidan 1963, mesteparten av tida i Stavanger Aftenblad. Er forlagskonsulent og forfattar med 10 eigne titlar.
