TIDSSKRIFT FOR POESIKRITIKK

87. utgåve     |    9. november 2023     |     BOKMELDING

Poesi i krigens avgrunn

Tekstane, eller vitnesbyrda, i Ringe hjem avslører eit totalt humant samanbrot.

DIKT

Ida Börjel

Ringe hjem: avlyttede samtaler fra russiske soldater i Ukraina

Gjendikta frå svensk av Martin M. Sørhaug

238 s.

Audiatur 2023

LYTT TIL BOKMELDINGA
Trykk på pila

AV SINDRE EKRHEIM

Det dokumentarpoetiske verket Ringe hjem: avlyttede samtaler fra russiske soldater i Ukraina av Ida Börjel verkar sterkt på meg som lesar. Det er forferdande. Tekstane, eller vitnesbyrda, avslører eit totalt humant samanbrot.

Ramma inn av forordet til Kateryna Mishchenko og etterordet av Ida Börjel, møter ein her transkripsjonar av mobiltelefonsamtalar mellom russiske soldatar i Ukraina og skyldfolk heime fanga opp av ukrainsk etterretning. Fleire av desse opptaka har vore publiserte i media. Men eg må seie at den dokumentarpoetiske handsaminga til Börjel, der materialet er brote opp av diktets linedelingar og blankliner, gjer at dei som poetisk skrift, har ei heilt anna kraft enn dei ofte biletlagde opptaka eg har høyrt. Denne dokumentarpoesien ønskjer også at lesaren skal ta stilling, men poesien er ikkje på nokon måte forførande, eg trur berre at den i større grad enn andre medium maktar å representere det uhyrlege som finst i desse røystene. Å dokumentere er i seg sjølv ei motstandshandling.

26. MAI

vi renser kjellere

 

Vi renser kjellere   vil du

vite hvordan

vi spør ikke om det er noen der

vi kaster en granat inn

helvete

hvem faen bryr seg *latter* enheten vår

kalles    den kalles for Selvmordspatruljen

 

Seriøst

 

Halssnittpatruljen    hvem faen bryr seg

karene

fortalte at det finnes en annen enhet

de tok en kvinne til fange

skar av henne tungen

så hun ikke kunne si noe

bare tok henne

og drepte henne etterpå

jeg gjør ting her   jeg

ødelegger alle    jeg

helvete heller om jeg bryr meg

sivile

eller ikke    uansett

 

(…)

 

  1. 144-145

Dei oppfanga telefonsamtalane mellom russiske soldatar og skyldfolket heime, viser for det første ein forstyrrande kontrast mellom intimsfæren og krigens realitetar. For det andre er mange av tekstane reine sjokkarta vitnesbyrd om drap, tortur og krigshandlingar. For det tredje er det å lytte til røystene frå mentalt nedbrotne, øydelagde og traumeråka menneske skakande. Og så bør ein kanskje i lesnaden også akte på lyrikksjangerens tradisjonelle konnotasjonar, altså lyrikken som stad for overskriding og utopisk lengt, som her desintegrerer fordi rørsla går motsett veg, skrur seg inn i det utsiktlause mørket.

Forsøk på å karakterisere eller skildre leseopplevinga risikerer å ende i ein klisjé om at tekstane utleverer ein til det ordlause sin avgrunn. Giorgio Agamben skriv ein stad at vitnesbyrdet, trass i at det botnar i kjennskapen til det uhyrlege, ikkje klarer å tematisere dette i språket, men berre demonstrere det som ein cesur eller ei forstyrring (også kalla Levis paradoks). Slik kjem det også fram i desse transkripsjonane, ordna som dikt, med sine ujamne liner, pausar, brot, forstyrringar i talen, der smerta og lidinga trykkar seg stille fram.

Å offentleggjere talet på drepne eller teie om kor mange som har falle, er våpen. Dei døde er våpen. Også fråværet av våpen, våpenkvila, er eit våpen. Freden er eit våpen når den berre lever på krigens nåde. Og språk er våpen, i form av desinformasjon og propaganda. Og valden trengjer seg også inn i metaforane, slik som her, kor ein særleg torturmetode vert omtalt:

4. MAI

tjueen roser

 

(…)

 

Det finnes tjueen steder på kroppen til en mann

hvor det går an å lage en rose    tjue fingre og

tær og så penis    beklager språket

 

Okei

 

Du vet jo hvordan roser blomstrer    hvordan

de åpner seg

 

Ja

 

Så vi gjør det på samme måte    vi skjærer huden

ute ved fingerbenet    på samtlige

tær og fingre

så gjør vi likedan der nede

det er det som er Tjueen roser

på kroppen til en mann

 

Mhm

 

( … )

 

  1. 26

Å spore noko oppbyggjeleg i tekstoverflatene, er umogleg. Her er røyster frå soldatar som ikkje syner anger, som lengtar heim, som veit dei er øydelagde menneske, som er i desimerte avdelingar, svoltne, forlatne, svikta, som ønskjer flykte frå krigen – og som ikkje har middel til flukt. Krigsvitnemåla fører ein lukt inn i det verste helvete. Når eg les tekstane, tenkjer eg ofte på soldatane som offer. Men dei er også, slik Börjel peikar på i etterordet, gjerningspersonar. Om det skulle liggje eit handlingsimperativ, eller eit ønskje om å avstå frå visse handlingar, i kjølvatnet av den dehumanismen som Ringe hjem uttrykkjer, må ei moglege løysinga vere ein radikal pasifisme. Krig uansett kor rettferdig ein meiner den er eller ikkje, er brotsverk mot menneskeheita.

Sindre Ekrheim, f. 1967, er poet, kritikar og redaktør for Krabben.